ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ

Ένας μονόλογος από την ποιητική συλλογή Τέταρτη Διάσταση του Γιάννη Ρίτσου αποτελεί την σημερινή μας ανάρτηση.

Ο Γιάννης Ρίτσος γεννήθηκε στη Μονεμβασιά (1 Μαΐου 1909) και πέθανε στην Αθήνα (11 Νοεμβρίου 1990). Δημοσίευσε πάνω από εκατό ποιητικές συλλογές και συνθέσεις, εννέα μυθιστορήματα, τέσσερα θεατρικά έργα και μελέτες. Πολλές μεταφράσεις, χρονογραφήματα και άλλα δημοσιεύματα συμπληρώνουν το έργο του. Το 1921 άρχισε να συνεργάζεται με τη «Διάπλαση των Παίδων». Συνεισέφερε επίσης ποιήματα στο φιλολογικό παράρτημα της «Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας» του Πυρσού. Το 1934 εκδόθηκε η πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο «Τρακτέρ», ενώ ξεκίνησε να δημοσιεύει στο «Ριζοσπάστη» τη στήλη «Γράμματα για το Μέτωπο». Την ιδία χρονιά γίνεται μέλος του ΚΚΕ στο οποίο παρέμεινε πιστός μέχρι το θάνατό του. Το 1935 κυκλοφορούν οι «Πυραμίδες», το 1936 ο «Επιτάφιος» και το 1937 «Το τραγούδι της αδελφής μου». Έλαβε ενεργό μέρος στην Εθνική Αντίσταση, ενώ κατά το χρονικό διάστημα 1948-1952 εξορίστηκε σε διάφορα νησιά. Συγκεκριμένα συλλαμβάνεται τον Ιούλιο του 1948 και εξορίζεται στη Λήμνο, κατόπιν στη Μακρόνησο (Μάης 1949) και το 1950 στον Αϊ Στράτη. Μετά την απελευθέρωση του τον Αύγουστο του 1952 έρχεται στην Αθήνα και προσχωρεί στην ΕΔΑ. Το 1954 παντρεύεται με την παιδίατρο Γαρυφαλιά (Φαλίτσα) Γεωργιάδη κι ένα χρόνο αργότερα γεννιέται η -μοναδική- κόρη τους Ελευθερία (Έρη). Το 1956, τον ίδιο χρόνο δηλαδή, τιμήθηκε με το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος».Το 1968 προτάθηκε για το βραβείο Νομπέλ . Το 1975 αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και το 1977 τιμήθηκε με το Βραβείο Λένιν.

Η Τέταρτη Διάσταση είναι ,ίσως, το σημαντικότερο έργο του Γιάννη Ρίτσου και ένα από τα κορυφαία της νεοελληνικής ποίησης. Ο ίδιος ο Ρίτσος θεωρούσε την Τέταρτη Διάσταση ως «μια σύνοψη όλων των άλλων βιβλίων» του.

Όπως επισημαίνει ο πανεπιστημιακός και συστηματικός μελετητής του Ρίτσου, Γιώργης Γιατρομανωλάκης, η Τέταρτη Διάσταση «συγκροτείται μέσα σε είκοσι περίπου χρόνια και αποτελείται από 18 μεγάλα πεζόμορφα ποιήματα, τα περισσότερα των οποίων έχουν ως θέμα - τίτλο ένα μυθολογικό, πιο συγκεκριμένα ένα τραγικό πρόσωπο, τον Ορέστη, τον Αγαμέμνονα, τον Φιλοκτήτη, τη Φαίδρα, την Περσεφόνη ή την Ιφιγένεια. Πρόσωπα κυρίως από τον οίκο των Ατρειδών, ή πρόσωπα του τρωικού και του αθηναϊκού κύκλου. Τα μεγάλα αυτά κείμενα αρχίζουν να γράφονται από το 1956. Εναρκτήριο ποίημα της συλλογής είναι η λιτή Σονάτα του σεληνόφωτος, και το τελευταίο (χρονολογικά) η Φαίδρα . Τα περισσότερα από αυτά τα ποιήματα εκφέρονται ως μονόλογοι, συνήθως από το επώνυμο πρωταγωνιστικό πρόσωπο με αποδέκτη κάποιον φίλο, σύντροφο ή επισκέπτη. Η γερασμένη Ελένη (Γριά - εκατό, διακόσω χρονώ, όπως περιγράφεται) μονολογεί ή μάλλον απευθύνει το λόγο χωρίς καμιά διακοπή σε κάποιον ανώνυμο Επισκέπτη, νεότερο οπωσδήποτε από αυτήν, παλαιότερα θαυμαστή της, τώρα βουβό πρόσωπο.

Η θεατρικότητα αυτών των κειμένων δηλώνεται από το γεγονός ότι έξω από τον ποιητικό μονόλογο, προτού δηλαδή αρχίσει και αμέσως μόλις περατωθεί το ποιητικό κείμενο, υπάρχουν τυπωμένα με διαφορετικά στοιχεία (μέσα σε παρένθεση, πάντοτε) κάποια εισαγωγικά, σκηνοθετικά σχόλια. Τα Σχόλια εκφέρονται σε τρίτο πρόσωπο και είναι προφανές ότι ανήκουν σε κάποιο πρόσωπο που βρίσκεται έξω από τη δράση του ποιήματος - στον ίδιο τον αόρατο και ωστόσο πανταχού παρόντα σκηνοθέτη Ποιητή. Τα Σχόλια αυτά είναι ποικίλου περιεχομένου, καθώς άλλοτε περιγράφουν το πρόσωπο που ομιλεί, τις κινήσεις, τα ενδύματά του, άλλοτε περιγράφουν το χώρο, εξωτερικό ή εσωτερικό, όπου, συχνά, μας προσφέρουν κάποια ρεαλιστική σκηνογραφία ή σκηνοθεσία - συνήθως έχουμε κάποιο κλειστό χώρο, μια ημιφωτισμένη κάμαρα με ευδιάκριτα τα ίχνη της ανεπανόρθωτης φθοράς, και κάποια απομεινάρια περασμένου μεγαλείου - άλλοτε πάλι μας παρέχουν κρίσεις και πληροφορίες».

Η "Ελένη" γράφεται, σύμφωνα με το χρονολογικό δείκτη στο τέλος του ποιήματος, στο Καρλόβασι από τον Μάιο ως τον Αύγουστο του 1970, όπου βρίσκεται ο ποιητής περιορισμένος κατ' οίκον από τη δικτατορία του 1967. Τυπώνεται αυτοτελώς το Μάρτιο του 1972, με ένα χαρακτικό της Βάσως Κατράκη και φέρει την αφιέρωση “Στη μνήμη της ΝΙΝΑΣ, της αδελφής μου”. Η Νίνα πεθαίνει τον Φεβρουάριο του 1970 και ο θάνατός της βυθίζει τον ποιητή σε μεγάλο πένθος. Πρότυπο για την ανάπλαση της μυθολογικής Ελένης στάθηκε η χαμένη μορφή της αδελφής του Ρίτσου.

Η ηχογράφηση είναι από παράσταση που πραγματοποιήθηκε στο θέατρο Βράχων "Μελίνα Μερκούρη" τον Ιούνιο του 2009 από το Θέατρο ΕΠΟΧΗ. Σκηνοθετεί και ερμηνεύει ο Βασίλης Παπαβασιλείου. Η παράσταση τιμήθηκε από την Ένωση Ελλήνων θεατρικών και μουσικών κριτικών με το βραβείο καλύτερης ανδρικής ερμηνείας "Κάρολος Κουν".